Social worker of india:Mahatma Jyotibrao Phule

 

ज्योतिराव गोविंदराव फुले  (११ एप्रिल १८२७ - २८ नोव्हेंबर १८९०)

 ज्योतिबा फुले कोण होते?  

• जोतीराव फुले यांचे मूळ गाव सातारा जिल्ह्यातील कटगुण हे होते. 
• त्या ठिकाणी  जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी झाला.
• वडिलांचे नाव गोविंदराव आणि आईचे नाव चिमणाबाई होते. 
• शेवटच्या पेशव्यांच्या काळात महात्मा फुले यांचे वडील आणि दोन चुलते फुले पुरवण्याचे काम करीत होते, त्यामुळे गोरे हे त्यांचे मूळ आडनाव असले तरी, पुढे ते फुले म्हणून ओळखले जाऊ लागले व तेच नाव पुढे रूढ झाले.
•  जोतीराव केवळ नऊ महिन्यांचे होते, तेव्हा त्यांच्या आईचे निधन झाले. 
• जोतीबांचा विवाह वयाच्या तेराव्या वर्षी सावित्रीबाई फुले यांच्याशी झाला. 
• प्राथमिक शिक्षणानंतर काही काळ त्यांनी भाजी विक्रीचा व्यवसाय केला.
•  इ.स. १८४२ मध्ये माध्यमिक शिक्षणासाठी पुण्याच्या स्कॉटिश मिशन हायस्कूल मध्ये त्यांनी प्रवेश घेतला. 
• बुद्धी अतिशय तल्लख, त्यामुळे पाच-सहा वर्षातच त्यांनी अभ्यासक्रम पूर्ण केला. ग्रामची या प्रसिद्ध तत्त्ववेत्त्याने महात्मा फुले यांना 'सेंद्रिय बुद्धिवंत' असे संबोधले आहे.
• एकोणिसाव्या शतकात भारतात, ज्योतिराव “ज्योतिबा” गोविंदराव फुले हे एक प्रसिद्ध समाजसुधारक आणि विचारवंत होते. 
• त्यांनी भारतातील व्यापक जातिव्यवस्थेच्या विरोधात चळवळीचे नेते म्हणून काम केले. 
• त्यांनी शेतकरी आणि खालच्या जातीतील इतर लोकांच्या हक्कांसाठी लढा दिला 
• आणि ब्राह्मणांच्या राजवटीविरुद्ध बंड केले. 
• फुले यांचे चरित्रकार धनंजय कीर यांच्या मते, मुंबईतील सहकारी सुधारक विठ्ठलराव कृष्णाजी वांदेकर यांनी फुले यांना महात्मा ही पदवी दिली. 
• महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी आयुष्यभर मुलींच्या शिक्षणासाठी लढा दिला आणि भारतातील महिलांच्या हक्कांसाठी ते प्रणेते होते. 
• दुर्दैवी मुलांसाठी पहिले "हिंदू अनाथाश्रम" स्थापन करण्याचे श्रेय त्यांना जाते

ज्योतिबा फुले यांचे जीवनचरित्र  

• माळींना ब्राह्मणांनी सामाजिकदृष्ट्या टाळले कारण ते खालच्या जातीचे होते. 
• ज्योतिरावांचे वडील आणि काका फुलविक्रेते म्हणून काम करत असल्यामुळे कुटुंबाने "फुले" हे नाव धारण केले. 
• .ज्योतिराव हे एक तेजस्वी तरुण होते ज्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या आर्थिक परिस्थितीमुळे लहान वयातच शिक्षण सोडावे लागले. 
• कौटुंबिक शेतात काम करून आणि वडिलांना मदत करून सुरुवात केली. 
• एका शेजार्‍याने ज्याने लहानशा विलक्षण प्रतिभा पाहिली त्याने त्याच्या वडिलांना त्याला शाळेत दाखल करण्यासाठी प्रोत्साहित केले. 
• त्यांस गुरुजनांविषयी व वडीलधाऱ्या माणसांविषयी फार आदर वाटत असे. ते आपला अभ्यास मन लावून करत असत. परीक्षेत त्यांना पहिल्या श्रेणीचे गुण मिळत असत. शाळेतील शिस्तप्रिय, हुशार विद्यार्थी म्हणून त्यांचा नावलौकिक होता.
• त्यावेळी पुण्यात बरेच कबीरपंथी फकीर येत असत. चांगले लिहायला व वाचायला येणाऱ्या जोतीरावकडून काही कबीरपंथी फकीर रोज महात्मा कबीरांचा 'बीजमती' हा ग्रंथ वाचून घेत असत. 
• त्यामुळे जोतीरावांच्या मनावर कबीराच्या विचारांची शिकवण चांगलीच बिंबली व कबीराचे अनेक दोहे त्यांना पाठ झाले.
•  त्यातील एक "नाना वर्ण एक गाय, एक रंग है दूध, तुम कैसे बम्मन हं, कैसे सूद "

महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे विचार

• 1848 मध्ये ज्योतिबांना जातीभेदाच्या सामाजिक अन्यायाविरुद्ध लढण्यास प्रवृत्त करणाऱ्या एका घटनेमुळे भारतीय समाजात सामाजिक क्रांतीची सुरुवात झाली.
•  ज्योतिरावांना त्यांच्या एका मित्राच्या लग्नाचे आमंत्रण मिळाले, जो उच्च जातीच्या ब्राह्मण कुटुंबातील होता. पण जेव्हा वधूच्या कुटुंबाला ज्योतिबाच्या मुळाबद्दल कळले तेव्हा त्यांनी लग्नात त्यांचा अपमान केला आणि छळ केला. 
• महात्मा ज्योतिरावांनी समारंभातून पळ काढला कारण त्यांनी विद्यमान जातिव्यवस्था आणि सामाजिक बंधनांना विरोध करण्याचा निर्धार केला होता.
•  सामाजिक बहुसंख्य वर्चस्वाच्या विरोधात अथकपणे ढकलणे हे त्यांनी आपल्या जीवनाचे ध्येय बनवले आणि या सामाजिक अन्यायाने प्रभावित झालेल्या सर्व लोकांच्या मुक्तीसाठी कार्य केले.
• थॉमस पेन यांच्या समजुतींचा जोतिरावांवर मोठा प्रभाव पडला ते त्यांचे सुप्रसिद्ध पुस्तक “द राइट्स ऑफ मॅन” वाचल्यानंतर. त्यांचा असा विचार होता की सामाजिक समस्यांवर मात करण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे महिला आणि खालच्या जातीतील सदस्यांना शिक्षित करणे.

ज्योतिबा फुले यांचे शिक्षणातील योगदान

• महात्मा फुले यांच्या शिक्षणाचे महत्त्व पटवून देणाऱ्या खालील ओळी प्रसिद्ध आहेत:

विद्येविना मती गेली ।

मतीविना नीती गेली ।

नीतीविना गती गेली ।

गतीविना वित्त गेले ।

वित्ताविना शूद्र खचले।

इतके अनर्थ एका अविद्येने केले ।।

• त्यांनी इ.स.१८४८ साली पुण्यामध्ये बुधवार पेठेतील भिडे यांच्या वाड्यात महाराष्ट्रातील मुलींची पहिली मराठी शाळा काढून तेथील शिक्षिकेची जबाबदारी पत्नी-सावित्रीबाईंवर  सोपविली. 
• आणि यानंतर जोतीबांनी अस्पृश्यांसाठी शाळा सुरू केल्या.
• महात्मा फुलेंनी शिक्षणाची प्रेरणा अहमदनगरच्या मिस फरार यांच्याकडून घेतली होती (मेजर कॅंडी फुलेंच्या शाळेला पुस्तके पुरवत असत). 
• त्यांनी मुलींच्या शिक्षणासाठी अतोनात प्रयत्न केले. त्यांनी मुलींसाठी शाळा सुरू केल्याचं त्याच बरोबर अस्पृश्य मुलांसाठी देखील शाळा सुरू केलीत. 
• महात्मा फुले यांनी स्त्री शिक्षणाची प्रेरणा मावस बहीण -सगुणाबाई क्षिरसागर यांच्याकडून मिळाली. 
• स्थापत्यशास्त्र महाविद्यालयाच्या प्राचार्यांकडे सत्यशोधक समाजाने एक अर्ज केला. त्या महाविद्यालयामध्ये काही प्रमाणात गरीब ब्राह्मणेतर विद्यार्थांना निःशुल्क शिक्षण द्यावे, अशी त्यांनी प्रार्थना केली होती. त्या अर्जातील त्यांचा हेतू सफल झाला.  
• विधवांच्या दयनीय परिस्थितीची जाणीव झाल्यानंतर, ज्योतिबांनी तरुण विधवांसाठी एक आश्रम स्थापन केला आणि शेवटी विधवा पुनर्विवाहाच्या संकल्पनेला पाठिंबा दिला. 
• त्याच्या काळातील समाज पितृसत्ताक होता आणि स्त्रियांची स्थिती विशेषतः भयानक होती. 
• स्त्री भ्रूणहत्या आणि बालविवाह या दोन्ही सामान्य घटना होत्या, अल्पवयीन मुलांचे अधूनमधून जास्त वय असलेल्या पुरुषांशी लग्न केले जात. पौगंडावस्थेत पोहोचण्यापूर्वी, या स्त्रिया वारंवार त्यांचे पती गमावतात, त्यांना कोणत्याही कौटुंबिक आधाराशिवाय सोडतात. 
• आपल्या परिस्थितीमुळे व्यथित झालेल्या ज्योतिबांनी १८५४ मध्ये या गरीब मुलांना समाजाच्या क्रूर हातांनी मरण्यापासून वाचवण्यासाठी एका अनाथाश्रमाची स्थापना केली.

ज्योतिबा फुले समाजसुधारक म्हणून काय काम केले

• पारंपारिक ब्राह्मण आणि इतर उच्च जातींवर महात्मा ज्योतिरावांनी हल्ले केले आणि त्यांना "ढोंगी" म्हणून लेबल केले.
•  त्यांनी हुकूमशाही विरोधी मोहीम चालवली आणि "शेतकरी" आणि "सर्वहारा" यांना त्यांच्यावरील मर्यादांचा प्रतिकार करण्यासाठी प्रोत्साहित केले.
• वेगवेगळ्या पार्श्वभूमीच्या आणि जातीच्या पाहुण्यांचे त्यांनी घरात स्वागत केले. 
• त्यांनी स्त्री-पुरुष समानतेचे समर्थन केले आणि त्यांनी त्यांच्या सर्व सामाजिक सुधारणा उपक्रमांमध्ये पत्नीचा समावेश करून त्यांचे विचार आचरणात आणले. त्यांना असे वाटले की रामासारख्या धार्मिक व्यक्तींचा वापर ब्राह्मणांनी खालच्या जातीवर अत्याचार करण्यासाठी केला.
•  ज्योतिरावांच्या कृतीमुळे समाजातील पारंपारिक ब्राह्मण संतापले. त्यांनी त्यांच्यावर सामाजिक नियम आणि कायदे भ्रष्ट केल्याचा आरोप केला. 
• त्याच्यावर अनेकांनी ख्रिश्चन मिशनऱ्यांचे प्रतिनिधित्व केल्याचा आरोप लावला होता. 
• तथापि, जोतिराव ठाम होते आणि त्यांनी चळवळ पुढे नेणे पसंत केले. हे लक्षात घेणे मनोरंजक आहे की ज्योतिरावांचे अनेक ब्राह्मण परिचित होते ज्यांनी चळवळीच्या यशास पाठिंबा दिला.

ज्योतिबा फुले आणि सत्यशोधक समाज

• इ.स. २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी महात्मा जोतिराव फुले यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली.
•  समाजातील विषमता नष्ट करणे व तळागाळातील समाजापर्यंत शिक्षण पोहचवणे हे सत्यशोधक समाजाचे ध्येय होते. 
• सत्यशोधक समाज सोसायटीचे ते पहिले अध्यक्ष आणि खजिनदार होते. 
• वेदांना झुगारून त्यांनी हे कार्य करण्यास सुरुवात केली. त्यांनी जातीय भेद आणि चातुर्वर्णीय भेदभावास विरोध करण्यास सुरुवात केली.(सत्य साधकांचा समाज). 
• समानतेला चालना देणार्‍या विचारांची पुनर्बांधणी करण्यापूर्वी त्यांनी ऐतिहासिक कल्पना आणि श्रद्धा यांचे पद्धतशीर विघटन केले. 
• हिंदूंचे प्राचीन पवित्र ग्रंथ, वेद यांचा जोतिरावांनी कठोरपणे निषेध केला. 
• ब्राह्मणवादाच्या उत्पत्तीचा शोध घेण्यासाठी त्यांनी इतर अनेक प्राचीन लिखाणांचा वापर केला आणि समाजातील "शूद्र" आणि "अतिशुद्र" यांना दडपून त्यांचे सामाजिक वर्चस्व टिकवून ठेवण्याच्या प्रयत्नात ब्राह्मणांवर क्रूर आणि शोषणात्मक नियम तयार केल्याचा आरोप केला.
• महात्मा फुले यांनी सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली तेव्हा स्त्री विभागाचे नेतृत्व सावित्रीबाई यांनी केले. 
• सावित्रीबाई यांच्याबरोबर १९ स्त्रियांनी सत्यशोधक समाजाचे कार्य करीत होत्या.
•  त्याचवेळी सावित्रीबाई ह्या एका कन्याशाळेच्या शिक्षिकाही होत्या. 
• दीनबंधू प्रकाशनाने सत्यशोधक चळवळीच्यावेळी लेखन-प्रकाशनचे काम केले. 
• महाराष्ट्रातील तळागाळापर्यंत चळवळ पोचली. 
• छत्रपती शाहू महाराजांनी सत्यशोधक चळवळीस पाठिंबा दिला.
• न्यायापासून, अत्याचारांपासून व गुलामगिरीतून शूद्रातिशूद्र समाजाची मुक्तता करणे व त्यांना हक्काची जाणीव करून देणे हे सत्यशोधक समाजाचे ध्येय होते. 

सर्वसाक्षी जगत्पती । त्याला नकोच मध्यस्ती ॥

•  हे या समाजाचे घोषवाक्य होते. 
• सत्यशोधक समाजाने गुलामगिरीविरुद्ध आवाज उठविला आणि सामाजिक न्यायाची व सामाजिक पुनर्रचनेची मागणी केली.
•  या समाजातर्फे पुरोहितांशिवाय विवाह लावण्यास सुरुवात केली.
•  मराठीत मंगलाष्टके रचली सत्यशोधक समाजाचे ध्येय समाजाला जातीय पूर्वग्रहांपासून मुक्त करणे आणि वंचित कनिष्ठ जातीतील लोकांना ब्राह्मणांनी लावलेल्या कलंकातून मुक्त करणे हे होते.
• "दलित" हा शब्द सुरुवातीला ज्योतिराव फुले यांनी ब्राह्मण ज्यांना खालच्या जातीतील आणि अस्पृश्य मानतात अशा प्रत्येकासाठी वापरला होता. 
• जाती-वर्गाचा विचार न करता समाजात येण्याचे सर्वांचे स्वागत होते. 
• काही कागदपत्रांनुसार, त्यांनी ज्यूंना समाजात सामील होण्यासाठी प्रोत्साहन दिले. 
• 1876 ​​पर्यंत, "सत्यशोधक समाज" चे 316 सदस्य होते. 
• ज्योतिरावांनी 1868 मध्ये त्यांच्या घराबाहेर एक सांप्रदायिक आंघोळीची टाकी बांधण्याचा निर्णय घेतला सर्व लोकांप्रती त्यांची सहिष्णू वृत्ती आणि जातीचा विचार न करता कोणाशीही जेवण्याची त्यांची इच्छा

ज्योतिबा फुले यांचा मृत्यू कसा झाला

• ज्योतिबा फुले यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य अस्पृश्यांना ब्राह्मणांच्या अत्याचारातून मुक्त करण्यासाठी कार्य केले.
•  ते केवळ समाजसुधारक आणि कार्यकर्ते नव्हते, तर ते एक यशस्वी उद्योजकही होते. 
• त्यांनी महापालिकेत कंत्राटदार आणि शेती करणारे म्हणून काम केले. 
• 1876 ​​ते 1883 या काळात ते पूना नगरपालिकेचे आयुक्त होते. 
• 1888 मध्ये स्ट्रोक आल्यानंतर ज्योतिबा पॅराप्लेजिक झाले. 
• थोर समाजसुधारक महात्मा ज्योतिराव फुले यांचे 28 नोव्हेंबर 1890 रोजी निधन झाले.

जोतिबा फुले यांचा वारसा 

महात्मा ज्योतिराव फुले यांच्या सामाजिक कलंकांविरुद्ध कधीही न संपणाऱ्या संघर्षामागील कल्पना, जे आजही अविश्वसनीयपणे प्रासंगिक आहेत, कदाचित त्यांचा सर्वात मोठा वारसा आहे. एकोणिसाव्या शतकातील लोकांना या भेदभावपूर्ण प्रथा सामाजिक नियम म्हणून स्वीकारण्याची सवय होती ज्यांना प्रश्न न करता कायम ठेवायचे होते, परंतु ज्योतिबांनी हा जात, वर्ग आणि रंगभेद संपविण्याचे काम केले. कादंबरीतील सामाजिक सुधारणा संकल्पनांचे ते अग्रदूत होते. त्यांनी जागरुकता मोहिमा सुरू केल्या ज्या कालांतराने महात्मा गांधी आणि डॉ. बी.आर. यांसारख्या व्यक्तींसाठी प्रेरणादायी ठरल्या. आंबेडकर, दिग्गज ज्यांनी जातीय दडपशाहीचा अंत करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण कारवाया केल्या

लेखनकाळ	साहित्य प्रकार	नाव
इ.स.१८५५	नाटक	तृतीय रत्‍न
जून, इ.स. १८६९	पोवाडा	छत्रपती शिवाजीराजे भोसले यांचा पोवाडा
जून इ.स. १८६९	पोवाडा	विद्याखात्यातील ब्राह्मण पंतोजी
इ.स.१८६९	पुस्तक	ब्राह्मणांचे कसब
इ.स.१८७३	पुस्तक	गुलामगिरी
सप्टेंबर २४ , इ.स. १८७६	अहवाल	सत्यशोधक समाजाची तिसऱ्या वार्षिक समारंभाची हकीकत
मार्च २० इ.स. १८७७	अहवाल	पुणे सत्यशोधक समाजाचा रिपोर्ट
एप्रिल १२ , इ.स. १८८९	निबंध	पुणे सत्यशोधक समाजाचा निबंध व वक्तृत्व समारंभ
२४ मे इ.स. १८७७	पत्रक	दुष्काळविषयक पत्रक
१९ ऑक्टोबर इ.स. १८८२	निवेदन	हंटर शिक्षण आयोगापुढे सादर केलेले निवेदन
१८ जुलै इ.स. १८८३	पुस्तक	शेतकऱ्याचा असूड
४ डिसेंबर इ.स. १८८४	निबंध	महात्मा फुले यांचे मलबारींच्या दोन टिपणांविषयीचे मत
११ जून इ.स. १८८५	पत्र	मराठी ग्रंथागार सभेस पत्र
१३ जून इ.स. १८८५	पुस्तक	सत्सार अंक १
ऑक्टोंबर इ.स. १८८५	पुस्तक	सत्सार अंक २
१ ऑक्टोंबर इ.स. १८८५	पुस्तक	इशारा
२९ मार्च इ.स.१८८६	जाहीर प्रकटन	ग्रामजोश्यांसंबंधी जाहीर खबर
२ जून इ.स. १८८६	पत्र	मामा परमानंद यांस पत्र
जून इ.स. १८८७	पुस्तक	सत्यशोधक समाजोक्त मंगलाष्टकासह सर्व पूजा-विधी
इ.स. १८८७	काव्यरचना	अखंडादी काव्य रचना
१० जुलै इ.स. १८८७	मृत्युपत्र	महात्मा फुले यांचे उईलपत्र
इ.स. १८९१ (प्रकाशन)	पुस्तक	सार्वजनिक सत्यधर्म पुस्तक

भिडे वाडा, बुधवार पेठ, पुणे. येथेच १ जानेवारी १८४८ रोजी फुले दांपत्यांनी मुलींची शाळा सुरू केली होती
महात्मा फुले वाडा, पुणे. याच ठिकाणी महात्मा जोतिराव फुले त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले यांच्यासोबत आयुष्यातील काही काळ राहिले होते. हा वाडा १८५२ मध्ये बांधला होता.